Pod olkuskim rynkiem rozciągają się podziemia średniowiecznego ratusza wybudowanego na początku XV wieku. Wtedy zwiększała się rola rady miejskiej, która w 1408 r. wykupiła wójtostwo Olkusza. Dlatego konieczna była budowa siedziby nowych władz miasta. Wzorem innych miast ratusz wzniesiono na środku rynku. Olkuski ratusz zbudowany był na planie regularnego prostokąta o bokach 14,20x21,30 m, co oznacza, że był większy od krakowskiego ratusza. Z roku 1588 pochodzi wiadomość o ustanowieniu urzędu stróża nocnego, który pełnił służbę na ratuszowej wieży. Wiemy, że na ratuszu był zegar, gdyż w dokumentach z 1457 roku znajdujemy wzmiankę o wynagrodzeniu dla miejskiego zegarmistrza. W piętnastym wieku, w części ratuszowych piwnic prowadzono wyszynk piwa, a w piwnicy pod wieżą znajdował się miejski areszt. W jednym z pomieszczeń piwnic był piec hypokaustyczny ogrzewający cały budynek. Wiemy, że na parterze ratusza znajdowała się kancelaria, z wielką sienią i obszerną salą sądową od południa oraz mniejszą sienią we wnętrzu wieży. Głównym pomieszczeniem znajdującym się na piętrze ratusza była sala posiedzeń rady miejskiej, sąsiadująca ze skarbcem. Według legendy, na ścianie sali posiedzeń rady był zawieszony średniowieczny miecz zwany „katowskim”, który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Regionalnego PTTK w Olkuszu.
W olkuskim ratuszu byli przyjmowani dostojni goście odwiedzający miasto. Kilkukrotnie gościł w olkuskim ratuszu król Władysław Jagiełło, który podczas pobytów w mieście potwierdzał przywileje Olkusza i prawa górnicze, a w 1547 roku król Zygmunt August. Rozbiórka zniszczonego budynku ratusza zakończyła się w 1825 roku, a w 1905 roku na tym miejscu wybudowano ceglaną, neogotycką wieżę ciśnień rozebraną w latach 60.tych XX wieku.
Od 2011 roku były prowadzone badania archeologiczne ratusza w ramach projektu „Rewitalizacja i ochrona olkuskiej Starówki”, dofinansowanego z Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. Wkrótce po rozpoczęciu badań natrafiono na bardzo dobrze zachowane, okazałe mury piwnic gotyckiego ratusza z fragmentami sklepień oraz mury wieży ciśnień. Dlatego z myślą o rozwoju turystycznym miasta, doceniając kulturową wartość tego zabytku, w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków władze miasta podjęły decyzję o docelowej adaptacji odkrytych piwnic ratusza na cele wystawiennicze. Oznaczało to konieczność odgruzowania piwnic, zabezpieczenia i częściowej rekonstrukcji ich murów i sklepień, a także wybudowania muru oporowego oraz płyty stropowej zabezpieczających zabytkową substancję.
Od maja 2021 roku w piwnicach ratusza jest multimedialna ekspozycja Podziemny Olkusz poświęcona historii miasta. Jest tam eksponowana część, spośród prawie 100 tys. znalezisk archeologicznych; monet, ceramiki, kawałków ołowiu, skóry, elementów odzieży i ozdób na jakie natrafiono podczas badań archeologicznych w podziemiach ratusza.
PIWNICE OLKUSKICH KAMIENIC
Od lat krążyły legendy, że pod olkuską Starówką znajdują się podziemne korytarze, piwnice i pozostałości dawnej, średniowiecznej zabudowy miasta. Potwierdziły to badania archeologiczne prowadzone w latach 2010 – 12. Podczas badań odkryto przedproża średniowiecznej zabudowy rynku, szyby kopalniane, z których dwa były na pewno starsze niż miasto lokacyjne oraz relikty wagi miejskiej na rynku. Dużą niespodzianką było odkrycie przedproży kamienic w północnej pierzei rynku. Takie przedproża zachowały się jedynie w kilku miastach Polski.
Najgłębsze, gotyckie piwnice znajdują się pod kamienicą Myszkowskich (Rynek 29). Piwnice mają trzy kondygnacje i 12 metrów głębokości. Ciekawostką jest szybik górniczy w podłodze jednej z piwnic oraz okazałe kamienne portale i schody. Piwnice nie są dostępne do zwiedzania. Można oglądać gotyckie piwnice, jakie zostały zaadaptowane na lokale gastronomiczne. Znajdują się one m.in. pod kamienicą „Batorówka” (Rynek 20) . Ciekawe piwnice z kolebkowymi sklepieniami rozciągają się pod budynkiem Urzędu Miasta i Gminy (Rynek 1). Są one pozostałością po wznoszącym się tu niegdyś pałacu Bonerów. Z kolei piwnice pod klasycystycznym budynkiem dawnego starostwa (Rynek 4), w dawnym kwartale królewskim były wykorzystywane przez znajdujący się tu niegdyś urząd górniczy oraz królewską mennicę. W piwnicach dawnego kwartału królewskiego, od maja 2021 roku można zwiedzać multimedialną ekspozycję Podziemny Olkusz, gdzie prezentowana jest historia olkuskiego górnictwa oraz mennicy.
Gotyckie, pięknie sklepione piwnice z zachowanymi oryginalnymi fragmentami kamieniarki są świadectwem bogatej przeszłości miasta. Podobnie jak okazałe, gotyckie i renesansowe portale przy wejściach do kilku kamienic oraz kamienne gmerki, czyli herby olkuskich mieszczan wmurowane w ściany domów. W ścianach kilku piwnic olkuskiej starówki znajdują się zamurowane wejścia. Być może prowadziły do przedproży, a może do podziemnych korytarzy rozciągających się pod olkuskim rynkiem, który nadal kryje wiele tajemnic.
